در جوامع مختلف، وقوع جرایم توسط کودکان و نوجوانان همواره موضوعی چالش برانگیز و پیچیده بوده است. در نظام حقوقی ایران، موضوع برخورد با جرایم کودکان و نوجوانان با توجه به شرایط خاص سنی، روانی و اجتماعی آنها دارای قواعد و رویه‌های متفاوتی است. در این مقاله به بررسی نحوه تعامل قانون با مجرمین کودک و نوجوان و چگونگی رسیدگی به جرایم آنها می‌پردازیم.
تعریف کودک و نوجوان در حقوق ایران
بر اساس قانون مدنی ایران، کودک به فردی اطلاق می‌شود که به سن ۱۸ سال تمام شمسی نرسیده باشد. در حوزه جرم‌شناسی و قضایی، کودکان و نوجوانان به دو گروه سنی تقسیم می‌شوند: کودکان زیر ۹ سال که اصطلاحاً “ممیز” نامیده می‌شوند و نوجوانان بین ۹ تا ۱۸ سال که “بالغ ممیز” خوانده می‌شوند.
مسئولیت کیفری کودکان و نوجوانان
طبق قانون مجازات اسلامی، کودکان زیر ۹ سال فاقد مسئولیت کیفری هستند و نمی‌توان آنها را به جرمی محکوم نمود. در مورد نوجوانان بین ۹ تا ۱۸ سال، مسئولیت کیفری با در نظر گرفتن شرایط خاصی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
بررسی جرایم نوجوانان
در صورتی که نوجوانی مرتکب جرمی شود، مراجع قضایی باید با در نظر گرفتن سن و شرایط رشد فکری و روانی متهم، به بررسی پرونده بپردازند. دادگاه‌های ویژه‌ای به نام دادگاه‌های اطفال و نوجوانان برای رسیدگی به جرایم این گروه سنی تشکیل شده است.
اصول رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان
قانونگذار در رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان، اصولی را مد نظر قرار داده است که عبارتند از:
۱. اصل تفکیک: کودکان و نوجوانان باید از بزرگسالان مجرم تفکیک شوند و در مراکز اصلاحی و تربیتی مخصوص به خود نگهداری شوند.
۲. اصل اصلاح و تربیت: هدف از مجازات کودکان و نوجوانان، اصلاح و بازپروری آنها است و نه صرفاً تنبیه.
۳. اصل سرعت: رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان باید به سرعت و با توجه به شرایط خاص آنها انجام شود.
۴. اصل حمایت از حقوق کودک: در تمام مراحل رسیدگی، حقوق کودکان و نوجوانان باید محترم شمرده شود.
۵. اصل مشارکت خانواده: خانواده باید در فرآیند رسیدگی و اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان مشارکت داشته باشد.
مجازات‌های متفاوت برای نوجوانان
قانون مجازات اسلامی برای نوجوانان مجازات‌های متفاوتی را در نظر گرفته است که شامل تدابیر تربیتی و اصلاحی می‌شود. این تدابیر عبارتند از:
۱. ارشاد و نصیحت
2. سپردن به ولی یا قیم قانونی
3. معرفی به مراکز اصلاحی و تربیتی
4. محرومیت از برخی حقوق اجتماعی
5. انجام خدمات عمومی رایگان
نقش مشاوران و روانشناسان
در روند رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان، نقش مشاوران و روانشناسان بسیار حائز اهمیت است. این افراد با ارزیابی وضعیت روانی و اجتماعی متهمان، در تعیین مجازات‌های مناسب و برنامه‌ریزی برای اصلاح و بازپروری آنها نقش کلیدی دارند.
نتیجه‌گیری
برخورد با جرایم کودکان و نوجوانان در قانون ایران به گونه‌ای است که هم حمایت از حقوق آنها و هم اصلاح و بازپروری آنها را هدف قرار داده است. استفاده از تدابیر تربیتی و اصلاحی به جای مجازات‌های سختگیرانه، نشان از تلاش قانونگذار برای بازگرداندن این افراد به جامعه به عنوان اعضایی سازنده و مسئول دارد. این رویکرد با توجه به اصول حقوق بشر و حقوق کودک، نشان از پیشرفت در نظام حقوقی و اجتماعی کشور دارد.
